Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Racławicach, należący kiedyś do starostwa rabsztyńskiego, posiada niezwykłą tajemnicę w postaci płyty nagrobnej z płaskorzeźbionym przedstawieniem nieznanego z imienia rycerza, ukazanego w półśnie. Jest on ubrany w zbroję turniejową, z przypiętą do pasa szablą, batorówką i ostrogami na butach, a w prawym górnym narożu płyty umieszczony jest hełm z opuszczoną zasłoną prętową i pióropuszem. Na płycie znajduje się również inskrypcja: „Viviendo morimur – moriendo vivimus”, co oznacza “Żyjąc umieramy – umierając żyjemy”.
Najstarsze źródłowe potwierdzenie istnienia kościoła parafialnego w Racławicach pochodzi z 1325 roku. Przez wieki uważano, że świątynia została zbudowana w 1511 roku z drewna modrzewiowego, lecz gdy w 2014 roku przeprowadzono badania dendrochronologiczne drewna użytego do budowy korpusu, to okazało się, że jego konstrukcja została zbudowana z drewna jodłowego, ściętego w latach 1513-1516. Na podstawie badań przyjęto zatem, że najbardziej prawdopodobną datą wzniesienia kościoła jest rok 1516. Co ciekawe, sam kościół jest młodszy od pobliskiej wieży o około 120 lat: świadczą o tym badania użytego do budowy drewna dębowego, które wskazują, że zostało ono ścięte w 1395 roku. Prawdopodobnie wieża była częścią poprzedniego kościoła, którego nawę i prezbiterium rozebrano na początku XVI wieku i zbudowano na jego miejscu nową budowlę.
Świątynia posiada bogato wyposażone wnętrze, w którym znajduje się wiele przedmiotów o muzealnej wartości. Trzy najstarsze zabytki pochodzą bowiem z XV wieku: datowane na 1400 rok rzeźby Matki Boskiej z Dzieciątkiem oraz świętego biskupa (zlokalizowana obecnie w Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego), a także część tryptyku ufundowanego w 1473 roku przez Jana Żaka z Zawady. Spośród wielu cennych zabytków malarskich należy z kolei wymienić datowany na początek XVI wieku tryptyk poświęcony Świętej Rodzinie, unikatowy obraz św. Jana Jałmużnika z początku XVI wieku, nieco późniejsze skrzydła poliptyku z postaciami Świętych Dziewic i Scenami Męki Pańskiej, kwatery nieistniejącego poliptyku ze Scenami Pasyjnymi z końca XVI wieku oraz datowaną na początek XVII wieku polichromię wnętrza. Interesującym dziełem datowanym na początek XVI wieku jest również umieszczona na belce tęczowej grupa rzeźb tworząca scenę Ukrzyżowania oraz płyta nagrobna bezimiennego rycerza herbu Rawicz z początku XVII wieku, przedstawiająca prawdopodobnie właściciela pobliskiej Zawady.
Ołtarz główny poświęcony jest natomiast patronce kościoła. Jak datują historycy sztuki, powstał on w drugiej połowie XVIII wieku, za czasów plebana racławickiego w latach 1750-1764 ks. Jakuba Kosseckiego. Zaobserwować można na nim obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z połowy XVII wieku, który w 1666 roku został sprowadzony z Olkusza przez ks. Krzysztofa Tyliszewskiego. Pojawienie się w świątyni wspomnianego wizerunku zaowocowało wieloma łaskami, jakie otrzymywała miejscowa ludność: część licznych darów i wotów zachowała się aż do dziś.
Z uwagi na fakt, że Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Racławicach zachował się w dobrym stanie technicznym w swojej pierwotnej architekturze, jest to jeden z najwybitniejszych zabytków ziemi olkuskiej.
Powyższy artykuł powstał na podstawie materiałów znanego historyka-regionalisty Kazimierza Tomczyka z Racławic, za co mu serdecznie mu dziękuję.
