Najpopularniejsza olkuska drużyna piłkarska, czyli KS PKM Olkusz, obchodziła ostatnio swoje 100. urodziny. Należy jednak wspomnieć, że nie można tego być do końca pewnym, gdyż trudno jest znaleźć jakiś dokument bądź wzmiankę prasową o jego powołaniu. Również podczas prowadzonych badań nad konkurencyjnym Towarzystwem Sportowym „Vesta” nie udało się jednoznacznie potwierdzić, że Klub Sportowy Olkusz został faktycznie założony w 1921 roku. Rok ten nie wydaje się jednak przypadkowy, jako że to właśnie wtedy zakończył się ostatni etap zbrojnych walk o granice Polski. Zdemobilizowani żołnierze wracali zatem do domów i mogli zająć się rodziną, pracą i rozrywką, a niewątpliwie do tej ostatniej kategorii można zaliczyć właśnie sport. Co niemniej istotne, nie udało się także zaprzeczyć temu, by KS został wówczas założony, a nie jest przecież wykluczone, że zespół działał nieformalnie.
Pierwsze informacje o piłce nożnej w Srebrnym Mieście pochodzą z okresu przed I wojną światową: sosnowiecki Union miał wówczas rozgrywać spotkania z Klubem Sportowym Sparta z Olkusza oraz ukrywającą się pod tą samą nazwą ekipą z Wolbromia. Rozpoczęty w 1914 roku konflikt nie sprzyjał jednak rozwojowi tego typu aktywności, a czas na sportowe zmagania nastał dopiero po odzyskaniu upragnionej niepodległości. Innocenty Libura (1901 – 1993) wspominał:
„Bractwo [harcerskie – przyp. aut.] oprócz obozów i wycieczek uprawiać będzie piłkę nożną (przynieśli ją do Olkusza strzelcy bytomscy w 1919 r., a pierwszą sprawiła im p. Gurbielowa w r. 1921)”.
Być może to właśnie wtedy zrodziła się idea założenia drużyny, jako że pierwsza wzmianka o Towarzystwie Sportowym Olkusz pochodzi z 1923 roku. Dołączył on wówczas do Krakowskiego Okręgowego Związku Piłki Nożnej, a osobą, której nazwisko widniało przy wpisie, był inż. Franciszek Gerstman: pracownik miejscowego starostwa, który w 1920 roku prawdopodobnie stanął na czele wyekwipowanej przez olkuszan kompanii saperów. W 1924 roku opuścił on natomiast Srebrne Miasto, udając się najpierw do województwa pomorskiego, a następnie na Śląsk, będąc żywo zaangażowanym w sprawy Towarzystwa Gimnastycznego Sokół czy organizując kilka przedsięwzięć sportowych. Być może to właśnie Gerstman stał również za samym założeniem TS-u Olkusz, na początku jako grupy nieformalnej, a później jako pełnoprawnego członka piłkarskiego świata (oficjalnie Towarzystwo zostało zarejestrowane 17 września 1924 roku).
W tym samym czasie pracownicy olkuskiej emalierni postanowili powołać własny zespół: Towarzystwo Sportowe Vesta. Jednym z jego najważniejszych przedstawicieli był Józef Kondek, najbardziej znany z roli dziennikarza zagłębiowskiej prasy (Expresu Zagłębia czy Kuriera Zachodniego Iskry). Swoje teksty podpisywał „Ko”, najczęściej relacjonując olkuskie wydarzenia. Kondek udzielał się również w Towarzystwie Śpiewaczym Hejnał i to prawdopodobnie dzięki jego zabiegom pierwszy prezydent Dąbrowy Górniczej dr Adam Piwowar został prezesem honorowym Vesty, a w jej barwach występował jego syn Lech, późniejszy poeta.
Ówczesny system ligowy ulegał pewnym przeobrażeniom: od końca lat 20’ mecze odbywały się w ramach Okręgowych Związków Piłki Nożnej (Olkusz najpierw znalazł się w strukturze krakowskiej, a później w kieleckiej), w klasach A (najwyższa), B i C. Najlepsze drużyny z OZPN-ów uzyskiwały natomiast awans do Polskiej Ligi Piłki Nożnej, będącej odpowiednikiem dzisiejszej Ekstraklasy. Niestety, olkuskie kluby nie osiągnęły w rozgrywkach o punkty wielkich sukcesów, jako że w całym dwudziestoleciu międzywojennym Vesta (1928-1931) oraz Klub Sportowy Olkuskiego Koła Związku Rezerwistów RP, czyli tzw „Rezerwa” (1938-1939) występowały w klasie B, a TS Olkusz oraz żydowski KS Postęp grały na najniższym stopniu rozgrywkowym. Na dodatek, dla części z tych zespołów Wielki Kryzys początku lat 30’ oznaczał koniec działalności: aktywność TS-u zanikła na przełomie 1931 i 1932 roku a Vesty w roku 1933.
Pomimo iż okres niepodległości trwał krótko i został brutalnie przerwany we wrześniu 1939 roku, życie sportowe naszego miasta rozwijało się niezwykle bujnie. W tym czasie przynajmniej 6 stowarzyszeń posiadało bowiem sekcje piłki nożnej (TS Olkusz, TS Vesta, KS Postęp, TG Sokół, Olkuskie Towarzystwo Sportowe oraz „Rezerwa”). To właśnie one tworzyły tradycję futbolu Srebrnego Miasta i choć większość z nich istniała zaledwie przez kilka lat, to zdobyte przez nie doświadczenie posłużyło do budowy kolejnych zespołów, w tym występującego do dziś KS-u PKM Olkusz. Dzięki temu możemy także współcześnie cieszyć się, że ziemia olkuska posiada wyjątkową historię, stanowiącą nieodłączny element polskiej piłki nożnej.
Więcej informacji na temat historii olkuskiego futbolu można znaleźć w artykule z tomu XXIII rocznika Małopolska.
